Τι είναι η συστημική θεραπεία;

Δημοσιεύτηκε στις Τετάρτη, 03 Ιουλίου 2013 19:33
Εμφανίσεις: 3675

Στο χώρο της ψυχικής υγείας έχουν αναπτυχθεί διάφορες μορφές θεραπείας με το πέρασμα των χρόνων. Με πρώτο και αδιαφιλονίκητο αρχηγό όλων των θεραπειών την ψυχανάλυση. Όλες οι θεωρίες που ακολούθησαν είτε χρησιμοποίησαν στοιχεία της ψυχαναλυτικής θεωρίας για να στηριχθούν και να εξελιχθούν οι ίδιες, είτε και απέρριψαν πλήρως το περιεχόμενο της.

Στο παρόν άρθρο δεν θα ήθελα να ασχοληθώ με την ψυχανάλυση αλλά με μια πιο σύγχρονη θεωρία που χρησιμοποιείται τα τελευταία τριάντα χρόνια στην θεραπεία της ψυχικής υγείας, την συστημική θεωρία.

            Όλες οι θεραπείες της ψυχικής υγείας ξεκινούν από ένα θεωρητικό υπόβαθρο. Έτσι και η συστημική θεραπεία στηρίζεται σε ένα θεωρητικό πλαίσιο, που είναι όμως αρκετά ευρύ και ευέλικτο, μιας και βασική αρχή της θεωρίας είναι να αμφισβητεί και την ίδια της τη γνώση. Η συστημική θεωρία βασίστηκε στη γενική θεωρία συστημάτων (Bertalanfy, 1968). Πρόκειται για μια θεωρία η οποία αναπτύχθηκε αρχικά στο χώρο της μηχανικής, για να βρει αργότερα εφαρμογή και σε άλλες επιστήμες, όπως η οικονομία, η βιολογία, και η πληροφορική.

Για πολλά χρόνια, οι επιστήμονες προσπαθούσαν να εξηγήσουν πολύπλοκα φαινόμενα ξεκινώντας από τα βασικά τους συστατικά στοιχεία που ήταν όμως πολύ απλά στη φύση τους για να δώσουν μια ολοκληρωμένη ερμηνεία του όλου. Ένα από τα πιο δισεπίλυτα προβλήματα είναι η εξήγηση της σκοπιμότητας που διέπει τη συμπεριφορά με βάση απλές, μηχανιστικές διαδικασίες. Η συστημική θεωρία πρόσφερε μια εναλλακτική λύση σ’ αυτό το αδιέξοδο δείχνοντας τον τρόπο με τον οποίο η σκόπιμη συμπεριφορά εμφανίζεται ως ιδιότητα ενός συστήματος που αποτελείται από απλά στοιχεία τα οποία όμως δεν χαρακτηρίζονται από σκοπιμότητα.

Πάνω στην ίδια λογική, η συστημική θεωρία βρήκε εφαρμογή και στο χώρο της ψυχοθεραπείας και της συμβουλευτικής, αντιμετωπίζοντας τα ανθρώπινα 'προβλήματα' ως εγγενείς και δυναμικές ιδιότητες των κοινωνικών συστημάτων και ιδιαίτερα της οικογένειας, και όχι ως χαρακτηριστικό των ατόμων που απαρτίζουν αυτό το κοινωνικό σύστημα.

            Τι είναι όμως το σύστημα; Σύστημα είναι ένα σύμπλεγμα αλληλοεπηρεαζόμενων και αλληλοεξαρτώμενων μεταξύ τους στοιχείων. Κάθε αλλαγή σε κάποιο στοιχείο του συστήματος επιφέρει αλλαγές σε ολόκληρο το σύστημα (Bateson, 1972). Το σύστημα δεν είναι απλά το άθροισμα των μερών του, αλλά μια οργανική ενότητα που διαφέρει ποιοτικά από τα επιμέρους κομμάτια που την απαρτίζουν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού είναι η οικογένεια. Ένα σύμπλεγμα αλληλοεπηρεαζόμενων και αλληλοεξαρτώμενων μεταξύ τους ατόμων. Κάθε αλλαγή σε κάποιο μέλος της οικογένειας επιφέρει αλλαγές σε ολόκληρο το σύστημα. Η οικογένεια όμως δεν είναι απλά το άθροισμα των μελών της, της μαμάς, του μπαμπά, των παιδιών, της γιαγιάς, αλλά μια ενότητα όλων αυτών που διαφέρουν μεταξύ τους ποιοτικά. Όπως οι ποιότητες του κάθε μέλους είναι μοναδικές έτσι και η κάθε οικογένεια είναι εντελώς μοναδική. Άλλα ανθρώπινα συστήματα είναι η σχολική τάξη, η ομάδα εργασίας, μια επιχείρηση, μία αθλητική ομάδα, κ.τ.λ.

Πώς επηρεάζεται η θεραπεία από την θεωρία τελικά; Στα πλαίσια της συστημικής προσέγγισης στην ψυχοθεραπεία και τη συμβουλευτική, ο θεραπευόμενος κατανοείται κι αντιμετωπίζεται ως μέλος ενός συστήματος που βρίσκεται σε συνεχή αλληλεπίδραση κι 'ανταλλαγή' πληροφοριών με τα υπόλοιπα μέλη του συστήματος (π.χ. της οικογένειας, της σχολικής τάξης, της επιχείρησης στην οποία δουλεύει, κ.λ.π.), αλλά και ταυτόχρονα με άλλα μικρότερα, ή μεγαλύτερα συστήματα, στα οποία είναι μέλος. Το αίτημα του ατόμου -του ζευγαριού ή της οικογένειας- για βοήθεια εξετάζεται από τον συστημικό ψυχοθεραπευτή, πάντα σε συνάρτηση με τον συγκεκριμένο ρόλο και θέση που κάθε μέλος του συστήματος έχει στην παρούσα φάση της εξέλιξής του. 

Ποια είναι η συμβολή της συστημικής θεραπείας στην ψυχική υγεία τελικά; Η αλλαγή της ψυχοθεραπευτικής έμφασης από το άτομο στα συστήματα που αλληλεπιδρούν είναι παράλληλη με μία σημαντική επιστημολογική μετάβαση, τη μετακίνηση των επιστημών του ανθρώπου από το ιατροκεντρικό στο ολιστικό μοντέλο αντιμετώπισης της ψυχοσωματικής υγείας.

Από την άλλη, ο άνθρωπος που ζητάει βοήθεια βγαίνει από το ρόλο του 'προβληματικού', αφού η προσωπική του πορεία συνδέεται με τις εξελικτικές φάσεις των συστημάτων (οικογένεια καταγωγής, εργασία, εκπαίδευση) που ζει κι ανήκει, ενώ ταυτόχρονα δίνεται έμφαση στην προσωπική ευθύνη του ανθρώπου για την ομαλή ψυχοπνευματική του εξέλιξη και αυτοπραγμάτωση.