Ο θάνατος αναμφίβολα είναι μία νομοτέλεια που επέρχεται για να ολοκληρώσει έναν κύκλο. Όταν αυτός ο κύκλος της ανθρώπινης ζωής διατηρεί ηθικά και πνευματικά χαρακτηριστικά, όταν εμποτίζεται με ιδανικά και αξίες σίγουρα κάνει την απώλεια δυσαναπλήρωτη και τραγική. Στο παρών άρθρο θα αναφερθώ ειδικά στο πένθος που προκύπτει ως άμεση παρενέργεια για τα συγγενικά πρόσωπα του ανθρώπου που απεβίωσε.

Ο θάνατος ενός ηλικιωμένου ατόμου μέσα από συνθήκες φυσιολογικής φθίνουσας πορείας είναι σε κάποιο βαθμό κατανοητός και ευκολότερα αποδεκτός από το θάνατο ενός νέου ανθρώπου που για διάφορους λόγους δεν μπόρεσε να πραγματοποιήσει τον επιθυμητό χρονικά κύκλο ζωής. Όταν συμβαίνει το δεύτερο τότε το οικογενειακό περιβάλλον υφίσταται συναισθηματικές δονήσεις με απρόβλεπτες πολλές φορές συνέπειες. Η αγάπη μπορεί να ριζώνει στην καρδιά μας τόσο δυνατά που δεν είναι εύκολο να την ξεριζώσει κανείς. Το συναίσθημα αυτό μπορεί να φωλιάζει ακόμα κι όταν το αγαπητό μας πρόσωπο φύγει από τη ζωή. Το να κλαίμε, όταν ο θάνατος χτυπά την πόρτα των αγαπημένων προσώπων μας, είναι μια φυσιολογική αντίδραση του σώματος, το να νιώθουμε το κενό της απώλειας για το πρώτο χρονικό διάστημα είναι κι αυτό μία λογική στάση. Όταν όμως η εικόνα του εκλιπόντος παραμένει έντονη στη μνήμη μας έτσι που καμία καθημερινή δράση να μην μπορεί να την περιορίσει, όταν η σύγχυση και η ταραχή διαρκούν και δεν επιτρέπουν στο σώμα τη στοιχειώδη ξεκούραση, τότε είναι η στιγμή να συνειδητοποιήσουμε ότι έχουμε ξεπεράσει τις συναισθηματικές και σωματικές αντοχές μας, τότε είναι η στιγμή για να προστατέψουμε τον εαυτό μας και φυσικά και εκείνους που μας περιβάλλουν με την αγάπη τους.

Ας δούμε όμως πιο προσεχτικά εκείνα τα περιστατικά που οδηγούν στο θάνατο και στο πένθος. Για τις περιπτώσεις εκείνες των ασθενών που εμφανίζουν κάποια ανίατη ασθένεια, όπως είναι ο καρκίνος ή το AIDS, το πένθος ξεκινά από τη στιγμή της διάγνωσης της μη αναστρέψιμης κατάστασης. Από το πρώτο λεπτό το οικογενειακό περιβάλλον εξοικειώνεται με την ιδέα του θανάτου όπως και ο ίδιος ο ασθενής. Σε πολλές ίσως περιπτώσεις ο θάνατος να λειτουργεί και λυτρωτικά για τον πάσχοντα αλλά και για κείνους που βιώνουν τη διαδικασία της φθοράς. Σε περιπτώσεις εγκεφαλικών επεισοδίων που η κατάσταση παραμένει μη αναστρέψιμη το αρχικό σοκ αντικαθίσταται από μία πιο ώριμη σκέψη για την τελική έκβαση, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει πως ο πόνος είναι μικρότερος. Ασφαλώς ο πιο δύσκολος θάνατος υπό όρους αποδοχής του πένθους, είναι ο αιφνίδιος. Τροχαία ατυχήματα, εργατικά ατυχήματα, λοιμώξεις κ.λπ. προκαλούν πένθος σε υπέρμετρο βαθμό γιατί απλούστατα η διαδικασία αυτή ξεκινάει εντελώς απρόσμενα.

Κάθε γεγονός στη ζωή ακολουθεί κάποια στάδια εξέλιξης ή ωρίμανσης ώσπου να ολοκληρωθεί. Έτσι και το πένθος ακολουθεί τα δικά του στάδια: άρνηση, θυμός, διαπραγμάτευση, κατάθλιψη, αποδοχή. Δε σημαίνει ότι όλοι οι άνθρωποι εμφανίζουν τις ίδιες συμπεριφορικές αντιδράσεις. Κάθε προσωπικότητα έχει το δικό της τρόπο έκφρασης. Ας γνωρίσουμε όμως καλύτερα αυτά τα στάδια.

Άρνηση: με το άκουσμα του χαμού του αγαπημένου μας προσώπου ή πρώτη αντίδραση των μελών του οικογενειακού περιβάλλοντος είναι η απόρριψη του συμβάντος ως μη αληθούς. Στάση που κρατά λίγη ώρα αλλά που προστατεύει το άτομο από τη συναισθηματική καταρράκωση. Σε ορισμένες περιπτώσεις ισχυρού σοκ η άρνηση μπορεί να είναι βαθύτερη και ουσιαστικότερη τόσο που να μη γίνεται πιστευτή η εξέλιξη, φυσικά έως τι στιγμή που τα άτομα που πενθούν αντικρίσουν το νεκρό.
Θυμός: Μετά το πρώτο σοκ, ο πόνος του θανάτου μετατρέπεται σε θυμό και επιθετικότητα, στρεφόμενη κατά δικαίων και αδίκων. Αυτός που πενθεί πιστεύει πως πίσω από το μοιραίο γεγονός κρύβονται πρόσωπα που επεδίωκαν την εξόντωση του αγαπημένου τους προσώπου ή άλλοτε πάλι κάποιες υπερφυσικές δυνάμεις.
Διαπραγμάτευση: Το τρίτο στάδιο χαρακτηρίζεται ως μεταβατικό μεταξύ του πρώτου σοκ και της αποδοχής του θανάτου. Εδώ το άτομο αρχίζει να συνειδητοποιεί τον θάνατο καθιστώντας τον αντικείμενο γνωστικής επεξεργασίας. Για πρώτη φορά αυτός που πενθεί αρχίζει να κατανοεί πως δεν υπάρχει κάτι που μπορεί να κάνει για να αλλάξει αυτή την κατάσταση και πως σε αυτή τη χρονική στιγμή δεν έχει ιδιαίτερο νόημα να ψάχνει για το ποιος ευθύνεται.
Κατάθλιψη: Έχοντας ξεσπάσει συναισθηματικά και αφού έχει συνειδητοποιήσει την σκληρή πραγματικότητα η οποία δεν αλλάζει, ο πενθών νιώθει αδύναμος να επέμβει στο οτιδήποτε. Το αίσθημα του αβοήθητου αρχίζει να κάνει την εμφάνισή του. Η φάση αυτή, της κατάθλιψης, μπορεί να διαρκέσει από λίγες ώρες/ημέρες, έως και μερικούς μήνες. Για όσο χρονικό διάστημα κρατάει αυτό το στάδιο το άτομο βρίσκει το χρόνο να πενθήσει για το θάνατο του κοντινού του ανθρώπου και για όλα όσα δεν θα μπορέσει να μοιραστεί πλέον μαζί του. Οι μορφές που μπορεί να πάρει η κατάθλιψη είναι πολλές, αλλά η πιο συνηθισμένη είναι η κατατονία, η απόσυρση από τις κοινωνικές εκδηλώσεις και το κλείσιμο στον εσωτερικό κόσμο για όσο καιρό χρειαστεί.
Αποδοχή: Τέλος η διαδικασία του πένθους -όταν κινηθεί σε φυσιολογικά επίπεδα- καταλήγει στην αποδοχή του θανάτου. Αυτό δε σημαίνει και παραγραφή των αναμνήσεων. Απλά, σε αυτό το στάδιο, ο θάνατος ως γεγονός έχει περάσει από επεξεργασία και έχει γίνει κτήμα μας.

Αυτό που πρέπει να προσέξουμε στο άτομο που πενθεί είναι εάν ακολουθεί έναν σταθερό συναισθηματικό παλμό για μεγάλα διαστήματα. Εάν αυτό συμβαίνει τότε η υποστήριξη από τον ειδικό της ψυχικής υγείας είναι επιβεβλημένη. Ας μην παραγνωρίζουμε όμως και την υποστήριξη των συγγενών και των φίλων. Ο χρόνος είναι ο καλύτερος γιατρός, είναι αυτός που γλυκαίνει τις πληγές, που δρα λυτρωτικά – θεραπευτικά.